ميبد كه يكي از قديمي‌ترين شهرهاي ايران و استان يزد به شمار مي‌آيد، از قدمتي چندين هزارساله برخوردار است.اين شهر به دليل برخورداري از بافت تاريخي، بسياري از عمارات و بناهاي ارزشمند خود را در فهرست سازمان ميراث فرهنگي كشور به ثبت رسانده است.
ميبد كه يكي از قديمي‌ترين شهرهاي ايران و استان يزد به شمار مي‌آيد، از قدمتي چندين هزارساله برخوردار است.اين شهر به دليل برخورداري از بافت تاريخي، بسياري از عمارات و بناهاي ارزشمند خود را در فهرست سازمان ميراث فرهنگي كشور به ثبت رسانده است.معروفترين اثر تاريخي شهرستان ميبد دژ باستاني نارين قلعه يا به گويش محلي نارنج قلعه است.اين قلعه ديدني با حدود ۵۰۰۰ سال قدمت كهن ترين ارگ حكومتي جهان مي‌باشد.همچنين نارين قلعه بزرگترين بناي خشت و گلي به جا مانده از دوران قديم در سراسر جهان است.
پيشينه طولاني آن باعث شده هويت اسطوره اي يافته تا جايي كه جعفري، نخستين تاريخ‌نويس استان يزد (قرن هشتم) ساخت نارين قلعه را به سليمان نبي نسبت داده است. او با بيان افسانه‌اي، علت ساخت نارين قلعه‌ي ميبد توسط سليمان نبي را پنهان كردن گنج وي بازگو مي‌كند، هرچند مسلم است كه اين ماجرا تاريخي نبوده و وجه افسانه‌اي داشته است. اين دژ قديمي كه برفراز تپه اي مشرف بر شهر ميبد احداث شده، تمامي بناي آن از خشت و گل ساخته شده و معماري آن به شكل مطبق(طبقه طبقه) است.
مساحت اين قلعهٔ هفت‌‌طبقه، سه هكتار و داراي برج و بارو و دربندهاي متعدد است و بالاي تپه‌اي مسلط بر شهر ميبد قرار دارد. قطر پايين‌ترين حصار قلعه كه قسمت بزرگي از آبادي ميبد را در بر مي‌گرفت، پنج و در بعضي قسمت‌ها به بيست متر مي‌رسيده است.نارنج‌قلعه داراي اتاق‌هاي متعددي بوده است كه در حال حاضر قسمت‌هايي از اين اتاقك‌هاي كوچك تودرتو، موجود است و بسياري از آنها نيز به علت قرار گرفتن در طبقات پايين و ريختن راهروها هنوز كشف نشده است. ابعاد خشت‌هايي كه در ساخت اين بنا مورد استفاده قرار گرفته است با يكديگر متفاوت بوده و همين امر بيان‌كننده‌ي ساخت و تكميل قلعه در دوران مختلف تاريخي است. برخي از اين خشت‌ها كه احتمال مي‌رود در دوران مادها استفاده شده باشند، از ابعادي برابر با ۱۰*۲۴*۴۰ سانتيمتر برخوردارند.
نارنج قلعه چهار برج گرد بلند دارد و بايد دانست كه آنچه امروز از آن باقي مانده قسمت مركزي آن است اين قلعه تقريبا در ۵ مرحله ساخته شده است. قديمي ترين بخش بنا فضاهايي هستند كه در دل زمين كنده شده اند و درگويش محلي به آنها «بوكن» گفته مي شود و پايين ترين بخش آن را تشكيل مي دهند.
كاوش‌گران طي حفاري‌هاي صورت گرفته در اين مكان، پاره‌سفالي كشف كردند كه بيانگر اطلاعات مهم و زيادي در مورد تمدن و قدمت اين عمارت كهن است. به نظر مي‌رسد روي اين پاره‌سفال تصوير موجودي نيمه انسان-نيمه حيوان نقش بسته است كه شباهت بسياري به نقش‌نگاره‌هاي هزاره‌ي سوم قبل از ميلاد مسيح كه متعلق به تمدن عيلامي‌ها است، دارد.
هم چنين نارين قلعه در بدو دوران ظهور اسلام نيز از ارزش و اهميت بسياري برخوردار بوده است كه مي‌توان از آن به عنوان مكاني مستحكم و غيرقابل نفوذ در مقابل دشمنان و بيگانگان ياد كرد.
از نكات جالب و قابل توجهي كه در مورد اين مكان تاريخي باشكوه وجود دارد، مي‌توان به حضور شبكه‌هاي زيرزميني قابل تردد اشاره كرد كه طراحان و معماران آن دوران، آنها را براي تدارك و تهيه‌ي مايحتاج زندگي افراد از جمله آب و غذا ايجاد كرده‌اند؛ راه‌هايي كه گفته مي‌شود هرگز توسط هيچ بيگانه و متجاوزي فتح نشده است.
كارشناسان معماري براين عقيده‌اند كه قرار گيري و احداث نارين قلعه روي زميني بكر صورت نگرفته بلكه روي بنايي قديميتر ساخته شده است. مي‌توان آثاري از معماري را كه به صورت ساختارخشتي در اين مكان انجام شده است، در بخش‌ها و لايه‌هاي زيرين، قسمت‌هاي زير ديوار شمالي و بخش شاه‌نشين مشاهده كرد كه نشان از مجموعه‌اي بسيار مهم و ارزشمند دارد. جالب است بدانيد كه اين ساخت و سازها نيز روي بخشي كه به نظر مي‌رسد از قدمت بيشتري برخوردار است، صورت گرفته است. البته مي‌توان دليل اين ادعا را حضور آثاري كه بر اثر سوختگي و تنور و همچنين تعدادي سفال مربوط به دوران آهن كه در زير سازه‌ي خشتي وجود دارد، مشاهده كرد. به نظر مي‌رسد كه اين بناي تاريخي در دوران مختلف مورد ساخت و سازهاي متعددي قرار گرفته كه نشان‌دهنده‌ي زمان احداث، گسترش و ترميم و مرمت‌هاي مختلف صورت گرفته در آن خواهد بود. هر چند بخش‌هاي زيرين كه به نظر مي‌رسد متعلق به دوران كهن است، به دليل مستور بودن يا قابل دسترسي نبودن همچنان نامشخص است. ولي كارشناسان باستان‌شناسي بر اين باورند كه توده‌ي خشتي وسيع قرار گرفته روي آن متعلق به دوران حكومت ساسانيان است. آنها مهر كشف شده و كتيبه‌ي پهلوي مربوط به آن‌را دليل اين ادعا بيان كرده كه با خشت‌هايي با ابعاد ۱۲*۲۸*۴۲ ساخته شده است. همچنين به نظر مي‌رسد كه در دوران اوايل ظهور اسلام، اين قلعه را به عنوان محل سكونت مورد استفاده قرار مي‌دادند. چراكه مي‌توان بخش‌هايي از معماري قرن چهارم و پنجم هجري قمري را در اين مجموعه مشاهده كرد. هرچند به نظر مي‌رسد عمليات تعمير، مرمت و ساخت در نارين قلعه، در دوران حكومت آل مظفر به پايان رسيده است. ازجمله اين بازسازي‌ها را مي‌توان در بخش شاه‌نشين، مردم‌نشين، برج و باروها و خندق مشاهده كرد. معماران معتقدند مرمت‌هايي كه در اين قسمت‌ها صورت گرفته بدون درنظر گرفتن اصول درست معماري و غير مستحكم بوده كه به صورت ديوارهايي به صورت چينه و خشت مشاهده مي‌شود. آنها معتقدند سازندگان، اين مرمت‌هاي غير اصولي را با شتاب و عجله انجام داده‌اند. حضور چاهي بسيار قديمي با ابعادي برابر با ۱*۳۰*۳۰۱ سانتيمتر است كه از شكل هندسي چهارضلعي برخوردار بوده است.
در واقع مي‌توان گفت كه نارين‌قلعه از دو قسمت اصلي براي سكونت و زندگي تشكيل شده است كه به دو بخش بالايي و پاييني شهرت دارد. در بخش پاييني خسارات و خرابي‌هاي بسياري صورت گرفته است كه مي‌توان به بخش مردم‌نشين، مسجد، حمام و گذرگاه‌ها و ديگر بخش‌هاي شهري اشاره كرد كه امروزه اثري از آنها باقي نمانده است كه به اين بخش در معماري شهري شارستان مي گويند. اين درحالي است كه در بخش بالايي كه به حاكم‌نشين معروف است، عمارات و مكان‌هايي در سه طبقه احداث شده است كه از دربند سوم شروع و با حركتي حلزوني شكل در بخش شاه‌نشيني كه به شاه‌نشين مظفري معروف است، پايان مي‌يابد. نور تامين شده‌ي فضاهاي سرپوشيده نيز به صورت سوراخ‌هايي كه به عنوان روزنه در بخش‌هاي بالايي ديوارها قرار گرفته‌اند، ايجاد مي‌شود. نارين قلعه‌ها ويا شهر قلعه‌ها كه در مناطق مختلف ايران به چشم مي‌خورند، نوعي تاريخ شهرسازي مصوري هستند كه از دوران باستان براي ما به يادگار مانده است. نارين‌قلعه‌ي ميبد نيز بعد از ارگ بم بزرگترين شهر قلعه‌ي خشتي ايران است كه داراي ساختاري همانند ساختار ارگ بم بوده و به همان اندازه زيبا و شكيل كه چشم هر بيننده‌اي را در شهر زيباي ميبد مي‌نوازد.
برخي از باستان‌شناسان، قدمت سكونت در اين مجموعه‌ي تاريخي را حدود سه تا چهار هزار سال قبل از ميلاد برآورد كرده‌اند. براساس قدمت بيان شده، به نظر مي‌رسد نارين‌قلعه از كهن‌ترين تمدن بشري تاريخ يزد برخوردار است.
اين اثر تاريخي در ميبد، فلكه شهرداري واقع شده و در تاريخ ۸ مرداد ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۱۰۸۶ به‌عنوان يكي از آثار ملي ايران به ثبت رسيده‌است.
فونت آويني